Evliya Çelebi Seyahatname'sinde Gelibolu için ne yazmış.
Sayfaların bir kısmı okunamaz durumda, satır aralarında boşluklar var ve sayfaların bir kısmı da kopmuş ama okunabilen kısımlarında Gelibolu ve ahalisi hakkında çarpıcı bilgiler var. Seyahatname'de Gelibolu hakkında şunlar yazıyor.
Gelibolu
Bu Gelibolu Kalesi Hayy-i Kadîr Allah'ın emriyle Rum (Marmara) Denizi kıyısının Rumeli tarafında bir kayalı tepe üzerinde yapılmış altıgenden uzunlamasına kesme taş sağlam ve dayanıklı, havalesiz, şeddadî taş yapı güzel bir kaledir ki bir tarafından asla havâlesi yoktur.
Ve tamamı 70 adet kule ve 1.200 adet beden dişleridir. Hendeği kesme kaya sarp hendektir. Zaman ile içinden deniz dolaşır imiş, hâlâ hendek içinde suyu yoktur. Batı tarafıyla güneye meyilli bir demir kapısı vardır. Bu kalenin çepçevre büyüklüğü malumum değildir, ama Kefe gibi ve Selanik kaleleri gibi büyük hisar değildir, ancak mamur, güzel ve sağlamdır.
Hisar içinde toplam 300 adet tek ve iki katlı, bağsız ve bahçesiz kiremit örtülü neferat evleri vardır. Dizdarı, kethüdası, topçubaşı ve cebecibaşı haneleri buradadır. Cebehanesi, tahıl ambarları ve su sarnıçları burada, başka çarşı pazarı tamamen dış varoştadır.
Hünkâr camii, padişah malı hâzinesi, imam ve müezzin hanesi buradadır, ancak aşağı Kilidu’l-bahreyn kaleleri olmak ile bu Gelibolu iç el olup büyük balyemez topları yoktur. Hepsi küçük büyük 70 pâre şahane topları var.
Gelibolu büyük varoşunun anlatılması
Kalenin güneyinde, batısında ve kuzeyinde bir düz geniş güllü gülistanlı, bağ ve bostanlı vadiden bulunup doğu tarafı Rum Denizidir. Ancak büyük yapılarının çoğu ve acayip eserleri, hayrat ve hasenatları kalenin batı tarafına düşmüştür ki, bütün imaretler varoşunda.
Beldenin mahallelerinin isimleri: Tamamı 63 mahalledir. (—) (—) (—) (—)
................(1 satır boş).....................
Zengin fakir hanelerinin anlatılması: Tamamı 7-8 yüz adet tek ve iki katlı sanatlı, kırmızı kiremit örtülü, şahane şâhnişinli, billûr, necef moranlı pencereler ile süslü, temiz anayollar ile bezeli hanelerdir. Bunlardan meşhur sarayları bildirir. Evvelâ,
................(1 satır boş).....................
Bu büyük mamur eserler içinde,
Gelibolu şehri camileri: Toplam zaviye, tekke mihrabı, mescit ve cami 164 mihraptır, ama,
Selâtin camii gibi vezir camilerini bildirir
Evvelâ kale içinde Sultan (—) Han camii (—) (—) (—) (—) [95a] Sonra (—) sinde Ahmed Paşa Camii (—) (—) veziridir (—) (—) (—) (—) (—) (—) Gayet donanımlı ve mükemmel tüm kubbeleri saf kurşun ile örtülü mamur bir camidir. Kıble kapısının üzerinde tezhipli celi hat ile tarihi budur:
Allahümme lâ lehû tarihunâ
Yessir bi'l-cennâti li-sahibihî Sene 941 [1534/5].
(—) (—) (—) (—) (—) Sonra (—) (—) semtinde
Tavâşî Mesih Paşa Camii: Selim Han vezirlerindendir, ama camii gerçekten de vezir camiidir. Kendileri Mısır veziri olmağile bu camiin mimar, mühendis ve yapı, ustalarını tamamen Mısır'dan getirip sevimli bir cami, hoş bir tarz ve tarh etmiş ki hendese ilminden haberdar olan bu camiin yapısını ve mimarî sanatını görüp parmağını ağzına götürür. Bütün yapıları ve kubbeleri baştan başa kurşun ile örtülü mamur bir mabedgâhdır.
Bir tabakalı ince uzun ve düzgün bir minareye maliktir. Bunun da kıble kapısı üzerinde tezhibli tarihi budur:
Refeallahu şâne sahibihi Sene 883 [1478].
Sonra (—) (—) tarafta cami
................(1.5 satır boş)......................
Bunlardan başkası mescitlerdir.…
Kervansarayları: Hepsi (—) adet kervansaraylardır, ama iskele başında gümrüğü minnetsiz kervansaraydır ve (—) (—)
Tüccar hanları: Hepsi (—) adet hanlardır. (—) (—) (—) (—) Bunlar mamur kârgir yapı hanlardır.
Garip bekâr hanları: Kamusu 11 adet bekâr odalarıdır. (—) (—) (—) (—) (—)
Çarşı pazar bedesteni: Dükelisi 1.900 dükkândır, ama okçuları ve yayaları gayet süslü pazardır. (—) (—) (—)
Büyük köprüleri: Küllisi (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)
İnsanlarının yüz renkleri: Bütün halkı sağlıklı olduklarından yüzleri nurlu olup hepsi buğday benizli adamlardır.
Mahbub ve mahbubeleri: Hepisi elbette 20 yaşına kadar ay parçası, güneş parçası mahbub ve mahbubeleri var, ama edeplidirler.
.......
Meydan erlerinin giysileri: Genellikle halkı levendâne çuka bağır yeleği ve başlarında fes üzere dayı sarığı sarıp gezerler.
Kadınların giyecekleri: Genellikle hatunları türlü türlü çuka ferace ve car bürünüp yüzlerine burka koyup edeplice gezerler.
Erkeklerinin isimleri: Genellikle halkının isimleri; Hızır Çelebi, Balı ve Veli Çelebi, Eceoğlu ve Kocamışoğlu gibi adları var.
Kadınları ve kızlarının isimleri: Genellikle kızlarının adı Çiğdem, Meryem, Sevindi, Şahgül, Hayre, Nisâ ve Emine isimlilerdir.
Kulağı halkalı kölelerinin isimleri: Kölelerinin isimleri Tizgeldi, Canbezâr, Hayırlı, Bereketli, Sücâh, Rıdvan ve Sâdık’dır.
Câriyelerinin isimleri: Genellikle câriyelerinin isimleri Bîzâre, Bîçâre, Şekerpâre, Mehpâre, Balkız ve Şâdıman gibi adları var.
İbret verici yapılarının anlatılması: Kale dibinde bir hoş limanı var, iyi yataktır. Ve büyük yapı (—) göz kârgir yapı tersâne gözlerinde hâlâ gazi kadırgaları vardır. Ve şehrin kuzeyinde deniz kıyısında minare gibi yüksek bir kulede her gece fener yanıp bütün gemiler ona bakarlar.
Kefere rahip kiliseleri: (—) adet kefere mahallelerinde birer tane küçük kiliseleri vardır, ancak manastırları yoktur. Reayası Rumlardur.
Hayat veren havasının övülmesi: Rum Denizi kıyısında İstanbul gibi havası gayet ılımandır. Ne kışında ve ne yazında tesir vardır.
Beldenin iklimi: Üçüncü iklimin ortasında arz-ı beledi (—) ve uzun gündüzü (—) saat ve (—) derece ve (—) dakikadır.
İmarisetinin talii: Usturlab ilmi sahibi Molla Bahşî:
"Gelibolu imârı talii Akrep burcunda merih su evindedir. Onun için halkı gazilerdir.”
Sanayiinin beğenilenlerinden: Puta oku ve Hayırlıoğlu yayı (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)
Erkeklerinin işleri ve kazançları: Bir bölük halkı gemicilerdir. Bir zümresi bağcıdır. Bir zümresi kara ve deniz tüccarıdır. Bir bölüğü sanat ehlidir. Bir bölüğü Allah yolunda cihad eden gazi yiğitlerdir.
Tahıl mahsulleri: İri buğdayı, baklası ve böğrülcesi (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) 196a]
Aşevi imaretleri: Hepsi (—) adettir. Evvelâ Sinan Paşa ve Ahmed Paşa (—) (—) (—) (—) imaretleri meşhurdur.
Büyük nimet, yiyecekleri: Beyaz ekmeği, kırmızı pekmezi, bütün meyvelerin kokulu reçelleri ve köfteri meşhurdur.
Yenen meyveleri:
................(3/4 satır boş)......................
Can besleyen içecek çeşitleri: Gelibolu müsellesi, bulaması ve ayva ezmesi (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)
İrem bağlarının sayısı: Tamamı 31.000 bağdır. (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)
İhtiyaç sahiplerinin gezinti yerleri:
................(3/4 satır boş).....................
Halkın özel lehçe ve ıstılahları: Halkına Ece kavmi derler. Ne Çıtak'dır, ne Yörük'dür ve ne Etrâk'dir. İlk defa Anadolu'dan Rumeli'ye geçip değişik diller ile karşılaşıp karıştıklarından bazı özel kelimeleri vardır.
Evvelâ "cömerdim kaldım", yani baka kaldım ve "ebbe", yani şaşırmak, hayret etmek ve "keremceli", yani iyilik edici ve (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—) (—)
Ama pâk dilli fasih adamları vardır.
İbret verici, tılsımlı tersanesinin anlatılması: Kefere Feylekos zamanında tersâne limanında bir tür bakır gemi var imiş. Zemheri gecelerinde büyücüler o gemiye binip Karadeniz cadılarıyla deniz üzerinde ceng edip bir tılsımlı gemi imiş. Hâlâ Gelibolu kayıklarını o tarz üzere yaparlar. Bir diyarda öyle gemi yoktur. Ancak Gelibolu gemileri bir acayip tarzdadır.
Yazıcızade Mehmed Efendi Makamı
Deniz kıyısında bir kaya içinde bir mağaradır ki Mehmed Efendinin savmaası olup Muhammediyye kitabını bu mağarada yazmıştır. Hâlâ bu mağaraya girenlerin dimağları misk ve ham amber kokusundan kokulanır bir huzur verici makamdır.
Şeyh Ahmed Bican Ziyaretgahı
Bu Ahmed Bîcân hazretleri Muhammediyye kitabı sahibi Mehmed Efendi'nin ana baba bir küçük kardeşidir. Kitab-ı Envarü'l-âşıkîn adlı muteber kitabın yazarıdır. Ledün ilminden dem vurup Kitab-ı Cifr-i Cami den, Hazret-i Ali ilminden ve Muhyiddin el-Arabî cifrinin Füsûs kitabından nice remizler yazılmış bir Kitab-ı Envarü'lâşıkîn'dir. Gerçekten maarif erbabının, sadık âşıklarının göz nuru nadir bir kitaptır. Bu Ahmed Bîcân hazretleri de büyük kardeşi olan Mehmed Efendi’nin nurlu kabri yanında yatmaktadırlar, sırrı aziz olsun.
Yazıcızade Tekkesi
Sonra, Yazıcızâde Tekkesi ulu tekkedir ki Bayramî tarikatinde fukaraları gayet çoktur.
Celaleddin-i Rumi Tekkesi
(Mevlevihane)
Tamamı (—) adet seyyah abdâllar konukevidir, ama bunlardan mamur, canlı ve evkafı güçlü Celâleddîn-i Rumî Tekkesi’dir ki Rumeli diyarında benzeri yok güzel bir mevlevîhanedir. Yetmiş seksen adet fukarâ haneleri ile bezenmiş, matbah, kilâr ve semâhane ile süslenmiş Mevlevîler ocağıdır.
Mevlevî tarikati önderlerinden şeyhi kârî-i mağz-ı Kur'ân, yani Mesnevîhân Ağazâde Efendi'dir, Allah selâmet versin. Nice çeşit keşif ve kerametleri görülmüştür. Allaha hamd olsun, ders-i şeriflerine hazır olup sohbeti şerefleriyle şereflendiğimde mübarek ellerini öpüp hayır dualarını aldık.
Evliya Sinan Paşa Ziyaretgahı
Sultan (—) (—) vezirlerinden ulu sultandır ki deniz kıyısında İrem bağı gibi bir süslü tekke içinde yüksek bir kubbede gömülüdür. Sırrı aziz olsun.
Sinan Paşa Tekkesi
Sonra Sinan Paşa Tekkesi deniz kıyısında Keykâvûs mutfaklı uzun ağaçlar ile süslenmiş bir mesiregâh, dinlenme yeri ve gezinti yeri iç açıcı tekkedir. (—) (—)
